Un (aute) gasconisme en anglés: lo mot "gadget".

February 10, 2017, 10:46 am

≫ Next: Los domaus deu tobaquisme e las vertuts de "tobaquisme".

≪ Previous: Lo mot anglés "tornado" e vien de l'espanhòu "tronada" o deu gascon "tornada"?

$

0

0

La setmana passada que vedom lo cas deu mot "tornado" qui considerèm com a manlhèu gascon en anglés ("tornada"), atestat peu prumèr còp en anglés de cap a 1550. Haut o baish de la medisha epòca (1520) que data la prumèra atestacion en anglés deu vèrbe to jump, un aute gasconisme probable (de jumpa, jumpar) o mei exactament un ispanisme viatjaire transmés deu gascon  tà l'anglés. Que's pòt aisidament imaginar l'origina d'aqueste dusau manlhèu gascon qu'èra ligada tanben a l'activitat a bòrd de las naus dab velas. L'expressivitat deu mot gascon que miè tà la quasi desaparicion deus vèrbes genuinament anglés to spring e to hop au profieit deu manlhèu sinonime to jump.

Capdèths gascons qu'emigrèn en Gran Bretanha entà húger los conflictes e persecucions religiós e la misèria com ac atèsta lo mot caddie, mot escocés derivat deu gascon "capdèth" (sègle 17). Lo mot caddie que comencè per significar  "vagamond", "pelhandre" en parlar scòts (lenga germanica d'Escòcia). L'anglés qu'a autanplan lo mot "cadet", manlhevat indirèctament deu gascon via lo francés.

Plan mei ancians (sègles 12- 13)  que son los gasconismes en anglés friar (de fray, frair; monge en anglés)  e harlot (gasc. arlòt -id., d' arla, cf. arlar, arlant, arlandejar. Qu'ei dejà consacrat un pòst tau gasconisme viatjaire (h)arlot, ved. aquiu.  La h deu mot anglés harlot que pòt viéner deu mot gascon, cf. harrèr per arrèr, hentrar per entrar, haut per aut, gahús per gaús etc).

 Que voi clavar lo messatge d'uei en evocant lo cas d'un  gasconisme anglés relativament pro recent, qui a coneishut un succès astan gran com tornado e jump: qu'ei lo mot "gadget". La prumèra atestacion deu mot "gadget" en anglés non remonta pas sonque tà la fin de la prumèra meitat deu sègle 19. A l'origina, que hasè partida de l'argòt deus marins, deus naulèrs, lo mot que designava "any small mechanical thing or part of a ship for which they lacked, or forgot, a name"   (ved. Online Etymology Dict.),  qu'ei a díser ua petita causa mecanica quau que sia  o partida de la nau quau que sia qui los marins non sabèvan pas nomentar.

Com me  n'avisè Christophe Carreras, aqueste mot "gadget" qu'ei plan gascon. Que'u trobaratz hens lo diccionari gascon de Palay, grafiat gadjét:

gadjét; sm. - Petit ustensile; dim. de gàdjẹ, au figuré.

Adara, qu'avetz la definicion de gàdjẹ segon Palay (gatge en la mea grafia, ved. P. Morà, dic. Tot en Gascon):

gàdjẹ; sm. - Gage, garantie; appointements, salaire; outil, ustensile; enfant . Au fig. personne sans grande valeur.
Que l'a prés en gàdjẹ, il l'a pris comme garantie;
Qu'a cent escuts per gàdjẹs, il a cent écus pour son salaire;
Da-m aquét gàdjẹ, donne-moi cet outil;
Aqueth gouyàt qu'ey û tristẹ gàdjẹ, ce garçon est un triste sire.

L'etimologia principau de gàdjẹ (gatge) qu'ei lo francic *wadja (fr. gage, gasc. gatge) entà las prumèras accepcions, dab possiblament l'influx deu mot romaní gadjo entà la darrèra (persona shens gran valor).

En tot cas, que podem constatar l'anglés qu'a prengut lo mot gascon tau quau. De l'anglés, lo mot qu'estó manlhevat peu francés. Tornado, jump, gadget, tots aquestes mots que'nse rapèran que i avó ua longa tradicion gascona ligada a l'activitat nautica, que los gascons se hasossen sordats, mercenaris, corsaris,  bocanèrs, cosinèrs a bòrd o simples marins.

N.B. L'imatge qu'ei tirat de la wiki, com a l'acostumada.

---

Los domaus deu tobaquisme e las vertuts de "tobaquisme".

February 14, 2017, 9:29 pm

≫ Next: Que sòrt a Per Noste "Parlar plan" de Gilabèrt Nariòo.

≪ Previous: Un (aute) gasconisme en anglés: lo mot "gadget".

$

0

0

Tobac :  aquiu qu’avetz un mot plan gascon, dont l’etimologia, segon Coromines (DELCast), remonta tà l’arabe classic tubbāc qui,  devath divèrsas fòrmas romanizadas,  serví a l’atge mejan tà nomentar mantua planta medicinau com l’olivarda (Dittrichia viscosa) o  l’eupatòri (Eupatorium sp.) plan abans la descobèrta d’America e deu tobac pròpiament dit.  N’ei pas lo solet cas d’un mot reciclat tà nomentar ua planta de las Americas, que n’i a un aute bon exemple dab lo mot "milhòc" qui serviva a l'atge mejan tà nomentar lo sòrgo (cf. en gasc. contemp. "milhòca": Sorghum sp.) e varietats de milh (cf. K. Baldinger DAG vol. 7, §§ 803 - 808) abans lo son arreciclatge entà nomentar lo blat de mòro (Zea mayis), shens parlar deu quite mot "milh" qui pòt aver locaument aquesta medisha significacion. 

Aqueste mot "tobac" qu’ei a l’origina d’ua seria de mots qui trobam hens lo diccionari de Palay. Aquiu que'us avetz dab las definicions en francés qui nse'n balha lo quiti Palay (en gras lo mot en gràfia de l’E.G.F. e de l'I.B.G, enter parentèsis qu’avetz ajustada la fòrma deu mot en la gràfia emplegada en aqueste blòg, simplament com a nòta indicativa e non com a volontat de militantisme o de proselitisme) :

 toubacà (tobacar) ; v. - Priser du tabac.

toubacàde (tobacada) ; sf. – Dépense de tabac ; forte prise. V. touche.

toubacàdjẹ(tobacatge) ; sm. – Le tabac en quantité.

toubacàs (tobacàs) ; sm. – Gros, mauvais tabac.

toubacassejà(tobacassejar) ; v.- Fréq. Péjor. de toubacà.

toubacàyre, -e (tobacaire, -a) ; s. – Tabatier, passioné,-e de tabac, grand priseur, grand fumeur.

toubacoùs, -e (tobacós –a); adj.– Qui est du tabac, qui a du tabac, avec un sens péjor., véreux, vermoulu en partant de certains fruits, d’arbres qui contiennent de la vermoulure brune. V. toubacàyre. 

Nas toubacoùs, nez barbouillé, plein de tabac.

toubacùt, -ude (tobacut –uda) ; adj. et s. – Qui est sali, qui se salit de tabac.

toubaquejà. (tobaquejar)–Fréq. de toubacà ; on dit aussi en parlant d’un priseur, toubaquarejà.

toubaquère(tobaquèra) ; sf. Tabatière, le tabac, en style plaisant, la passion du tabac ; odeur désagréable que répand le tabac dans une chambre, tabagie.

Nas de toubaquère, gros, fort nez.

amics de toubaquère, se dit de gens qui ont les mêmes habitudes (plutôt mauvaises), les mêmes défauts ; camarades de cabaret ; on menace quelqu’un en disant : que-t bas ha da sus la toubaquère, tu vas te faire donner sur le nez ; la toubaquère toustém que toubaquéje, celui qui a un défaut s’arrange toujours pour l’entretenir comme en fr. « Qui a bu boira » (dic.)

toubaqueròt, -e (tobaqueròt, -a) ; Fréq. dim. de toubaquèr-a

toubaqueròte(tobaqueròta) ; sf. – Petite tabatière

toubaquiste(tobaquista) ; sm. Débitant-e de tabac.

Ad aquesta bèra seria, que t'i cau ahíger un mot qui En Pèir Morà admet com a sinonime deu gallicisme "tabagisme" (fr. id.),  qu'ei a díser "tobaquisme" (TeG, 2011) (en gràfia de l'I.B.G.: toubaquismẹ). Aqueste mot"tobaquisme" qu’a un doble advantatge : prumèr, que s’insereish perfèitament hens aquesta seria a costat de "tobaquista".  A mei, lo consonantisme d’aqueste mot non provòca nat conflicte de prononciacion; n’ei pas lo cas de «tabagisme», un mot de prononciacion ambigüa en gascon, dongas ua hont potenciau de conflicte fonetic. Jo que'm pensi En Pèir Morà qu’a avut plan rason d’arcuélher aqueste mot "tobaquisme" hens lo son diccionari TeG. E puish, Pèir Morà estant Pèir Morà, b'ei enqüèra unha auta bona rason tà har servir lo mot "tobaquisme", que tròbi jo. 

Que sòrt a Per Noste "Parlar plan" de Gilabèrt Nariòo.

February 21, 2017, 10:59 pm

≫ Next: En qué l’occitan gascon ei distint deu gascon non-occitan?

≪ Previous: Los domaus deu tobaquisme e las vertuts de "tobaquisme".

$

0

0

Amics, qu'avem de qué ns'arregaudir: que sorteish a Per Noste un navèth obratge de transmission de la lenga gascona. Qu'ei signat per  Gilabèrt Nariòo e qu'ei basat sus las soas cronicas "Parlar Plan" publicadas hens la revista "País Gascons". Aquestas cronicas que i son tostemps plan escadudas e hòrt apreciadas. Entà l'estudiant de gascon qui soi, n'i a pas hèra de causas mei profieitosas qu'aquesta seria de cronicas, a despart de las gramaticas e deus diccionaris plan coneguts,  deus recuelhs de dísers e d'arreproèrs e, de segur, de la lectura deus "classics" e deus autors deus bons.   Se n'i a un qui sap plan la soa lenga, que serà shens nat dobte lo Gilabèrt. En particular per çò qui tanh a la qualitat  lingüistica, qu'ei de hèra bon hidar. N'ei pas tostemps lo cas dab los occitanistas; ni quitament quan serén lingüistas, que son tots tròp sovent neolocutors qui desconeishen los torns, los idiomatismes. Totun, que son los idiomatismes qui hèn ua lenga, astant com lo lexic e la gramatica.  En tot cas, jo, òc, qu'èi comandat lo libi de Gilabèrt Nariòo. Que sèi que n'aprenerèi hèra e que'm regalarèi en lo léger.

Que vse dèishi dab la version gascona deu tèxte de presentacion enviat per Per Noste. Que poderatz crompar lo libi suu site de las edicions Per Noste per 13 euros.

--------------------------------------------------------------------------

Que sòrt a Per Noste :

*Parlar plan*

*de Gilabèrt Nariòo*

Au començar que i avó las questions de’us qui volèvan apréner a parlar plan. 
Mercés aus nombrós obratges existents e a’us qui estón editats arron, las 
responsas qu’estón de bon trobar.
E atau que s’establí la cadea ligant los autors de gramaticas, diccionaris e 
metòdes tà apréner lo gascon, e ensenhants e aprenents.
Un vintenat d’obratges au mensh, deus màgers la màger part, sonque en Gasconha. 
Qu’avem putzat tanben, tà respóner a las questions e dar a las responsas mei 
d’endom, hens las òbras de tot l’espaci occitano-catalan.
Questions que n’i arriba tostemps, la cronica « parlar plan » que continua sus 
País Gascons mentre que auts utís hòrt mei importants e s’aprèstan.
Aqueste libe qu’ei sonque un estapa, un malhon de la cadea qui harà en alongà’s 
e en créisher dinc àgim tot çò qui hè hrèita a ua lenga tà víver e pèhremar, 
dinc abasti la lenga gascona a un estament segur on posqui har rampèu, a pàrias 
dab las autas grans lengas europèas.

En qué l’occitan gascon ei distint deu gascon non-occitan?

February 24, 2017, 8:02 pm

≫ Next: Au mot "hap", extint en anglés, que'u s'ei escadut lo hap en trobant refugi en gascon.

≪ Previous: Que sòrt a Per Noste "Parlar plan" de Gilabèrt Nariòo.

$

0

0

Que i a enqüèra, au sègle 21, personas qui, entà díser gascon (l’idiòma),  emplegan l’expression  "occitan gascon". Que podem supausar aquestas personas que son occitanistas qui an paur d’estar "excomenjadas" peus membres de la lor capèra se, per cas, emplegan ua formulacion mei simpla e d’acceptacion mei universau com "gascon", atau autant de clar e naturau. En realitat, en qué l’ "occitan gascon" e serà diferent deu gascon non-occitan de Chambon e Greub e deus praubes Bourciez, Rohlfs, Baldinger, et de hèra d’autes romanistas de gran reputacion? N’i a pas nada diferéncia, ben segur. L ‘expression « occitan gascon » non designa pas un auta causa que lo gascon. Simplament que i ei ajustat un article de fé, ua mencion doctrinau qui demoraré plan acceptabla com a classificacion convencionau se n’èra pas presentada de manèira enganaira com a evidéncia scientifica qui balharé tòrt aus qui volossen classificar lo gascon de manèira diferenta. 

« Occitan gascon » e « gascon non-occitan » que’s refereishen a exactament la medisha causa, qu’ei sonque la classificacion de l’objècte qui càmbia e non la natura deu quite objècte. La classificacion que depen evidentament deus critèris causits. Los qui classifican lo gascon laguens l’occitan qu’an las lors rasons. Que creden en l’existéncia  d’un diasistèma dont la Sciència, en estat actuau, ei plan incapabla  de confirmar com d’infirmar l’existéncia. Los qui classifican lo gascon en dehòra de l’occitan que’s basan sus d’autes critèris o simplament que creden en l’inexisténcia deu diasistèma deus occitanistas. De totas manèiras, la classificacion de l’objècte n’ei pas lo quite objècte e n’a pas nada valor universau. L’expression « occitan gascon » com l’expression sistematizada « gascon non-occitan » que descreditan los lors autors, pr’amor que presentan com a valor scientifica e valor universau ua nocion qui n’ei pas ni l’ua, ni l’auta. Classificar lo gascon dehens o dehòra l'occitan qu’ei simplament ua question d’opinion, e que cau saber distinguir ua rumor o un opinion d’un fèit scientific. Presentar ua rumor o un opinion com a fèit scientific qu'ei ua enganada qui s'aparenta hòrt à un escroqueria intellectuau, subertot quan vien d'ua persona qui a recebut ua formacion de lingüista e qui, per consequéncia, n'a pas nada excusa per presentar un opinion com s'estosse un fèit demostrat scientificament.

Lo problèma, deu men punt de vista, qu’ei la dimension totalitària qui s’a gahat aqueste ahar, totalitarisme dictat a l’evidéncia per la dòxa. Segon los seguidors de la dòxa, los qui classifican lo gascon de manèira eterodòxa qu’an gran tòrt e l'opinion doctrinaira qu'a d'estar impausada. Lo problèma màger, aquiu, que vien deu mescladís de genres, la confusion entertienguda enter dòxa e sciéncia.   Que cau raperar la dòxa- quina que sia-  e  la Sciéncia que son absoludament incompatiblas enter sí. Qu’ei per aquesta rason qui cau denonciar e refusar las expressions sistematizadas  "occitan gascon" e "gascon non-occitan", autant l'ua com l'auta. La gent que pòden classificar lo gascon com vòlen o com pòden, segon critèris qui an causit de manèira (fataument) arbitrària, en abséncia de critèris consensuaus e quantificables. Totun voler a tota força impausar lo son punt de vista classificaire per rasons de las doctrinaus qu'ei lamentable, qu'ei ua postura hèra obscurantista pr'amor que pretien remplaçar la sciéncia per la dòxa.  Que'nse hè mei besonh sciéncia, que non dòxa, en un mond dejà tròp obscurantista, que tròbi jo. 

Au mot "hap", extint en anglés, que'u s'ei escadut lo hap en trobant refugi en gascon.

April 21, 2017, 12:25 pm

≫ Next: Norués, noroèc, norvegian, galician, galhèc, galhego, galèc...

≪ Previous: En qué l’occitan gascon ei distint deu gascon non-occitan?

$

0

0

Lo hap! Aquiu qu'avetz un mot gascon hòrt interessant per varias rasons. La prumèra qu'ei, que jo sàpii, lo mot n'ei pas conegut en las lengas romanicas en dehòra deu gascon. En particular, qu'ei desconegut de l'occitan non-gascon. La dusau qu'ei l'origina noruesa d'aqueste mot, çò qui'n hè meilèu ua excepcion en lenga nosta. Que podem supausar lo gascon que l'emprontè a l'anglés, deu temps de la Gasconha anglesa. En efèit, lo mot qu'èra autanplan anglés, enqüèra qu'extint au temps d'ara, totun qu'a deishat derivats enqüèra plan corrents e plan vius com happy (urós), hapless (guinhard, malastruc), to happen (ocórrer, escàder), perhaps (per + hap + s adverbiau, que direm un mot gascon!), etc... La significacion prumèra deu mot "hap" en gascon qu'ei "bona escadença", "bon sòrt "(ved. Palay, Tot en Gascon). "Que'u s'ei escadut lo hap" que's vira en "il a eu de la chance" (Palay). Qu'èra tanben lo sens deu mot happ qui lo norués prestè au vielh anglés (hap)  (lo norués qu'èra ua lenga germanica anciana a l'origina de las lengas escandinaus modèrnas) . De mots passats deu vielh anglés tau gascon n'i son pas hèras, "hap" que n'ei un bon exemple probable, un aute exemple probable qu'ei chanca (l'escaça), chanquet (tòrt) etc, deu mot vielh anglés e anglés mejan  shanke (partida de la cama).

Que podem supausar lo succès deu mot "hap" en gascon que provien de l'expressivitat d'aqueste mot monosillabic. Que cau notar lo mot "hap" qu'a ua dusau significacion qui vien de l'encontre o de la confusion dab lo vèrbe "hapar" e deu son derivat post-verbau "hapa" de significacion e d'origina plan diferentas de las deu mot norués. "Hapar" (cf. francés happer) que significava a l'origina gahar, que's pòt enténer d'ua faiçon positiva quan s'ageish de la mair qui's gaha lo petiton entà portà'u o entà guardà'u suus jolhs, o en mala part quan s'ageish de's gahar causas de manèira malaunèsta. La "hapa" que representa l'aspècte positiu, los braç de la mair o los jolhs qui pòrtan lo petiton, lo hap au contra que'n representa l'aspècte meilèu negre, dobtós o negatiu.   Que podem díser en gascon qu'existeishen en realitat dus mots hap, l'un que vien deu norués possiblament via lo vielh anglés e l'anglés mejan e que significa bona sòrta,  bona escadença, l'aute qu'ei de la familha deu mot hapar (= gahar) e que designa ua acquisicion, eventuaument un mautraç o ua panadera, cf. Palay:  ha-n lou hap = acquerir o raubar. En gascon contemporanèu, "hapar" que significa mei precisament gahar un petiton tà portà'u o guardà'u suu jolhs. Lo petiton gahat per la hapadera (l'enveja d'estar portat) que ditz a la mair: "hapa, maman, hapa!" (Palay) o ben "hè'm la hapa! (Palay). E la mair que ditz au petiton: "ça'i a la hapa" ! (Lespy).


Dongas, "hap", "hapa", "hapar", "hapadera", aquiu qu'avetz mots deus plan gascons e deus plan corrents qui non trobaratz pas en occitan non gascon.

Norués, noroèc, norvegian, galician, galhèc, galhego, galèc...

April 29, 2017, 12:14 am

≫ Next: Garantir o garentir? Guarantir.

≪ Previous: Au mot "hap", extint en anglés, que'u s'ei escadut lo hap en trobant refugi en gascon.

$

0

0

Lo 'noroèc' en occitan medievau que designava lo viking e la soa lenga, la lenga nordica anciana a l'origina de las lengas escandinaus modèrnas, mentre, segon l'Universitat de Barcelona, noroèc que significa norvegian en occitan (aranés)  (lo mot que i sap designar la lenga com lo poblant de "Noroèga", qu'ei a díser Norvègia; en catalan: noruec e noruega). En gascon, on l'afixe '-èc' - de connotacion meilèu despreciativa- n'ei normaument pas jamei emplegat entà formar gentilicis, que disem meilèu "norués" en plaça deu "noroèc" medievau entà designar la lenga anciana (cf. dic. Per Noste) e, clar, norvegian, en plaça deu 'noroèc' aranés. Atau, nada confusion demora possibla enter la lenga modèrna deus norvegians e la lenga anciana deus vikings ni enter un viking e un norvegian. Qu'ei de notar tant 'noroèc' com 'norués' que son mots desconeguts deu diccionari de Na Josiana Ubaud.

Segon lo diccionari de Na Josiana Ubaud, après En D. Sumien, lo poblant de Galícia que's ditz galèc en lengadocian. Aqueste mot qu'ei clarament de formacion occitana non-gascona e que'm sembla no'u trobam en nat diccionari contemporanèu lhevat lo dejà citat de Na Josiana Ubaud. Segon l'Universitat de Barcelona lo mot en occitan (aranés) qu'a d'estar "galhèc", un aute meridionalisme (esp. Gallego, cat. gallec) qui, d'aulhors, e figura plan hens lo diccionari de gascon tolosan de Rei-Bethvéder, a costat de galician e de galhego. 'Galician' e 'galhego' que son las formas notadas peus diccionaris Per Noste e Laus. 'Galician'' qu'ei la soleta possibilitat qui trobam hens lo diccionari Tot en Gascon e qu'ei precisament lo mot recomandat peu Congrés de la Lenga Occitana (cf. lo dic. basic deu dit Congrès ). De fèit, lo parion oc. galèc - cat. gallec que dèisha endevinar l'origina latina deu mot: gallaecus (gentilici latin deus poblants de "Gallaecia" e qu'auré de miar tà la fòrma gascona regulara garèc qui non trobam pas enlòc. Dongas, que'm sembla que vau mei està'nse dab lo mot 'galician' per duas rasons de las bonas. Prumèr, qu'ei lo mot recomandat peu Tot en Gascon e peu diccionari basic deu Congrès. Dusau, la relacion enter galician e Galícia non pausa absoludament nat problèma de comprension e qu'arrespècta perfèitament la logica de la lenga.

Garantir o garentir? Guarantir.

May 9, 2017, 12:38 am

≫ Next: Petit lexic d'incorreccions, de dobtes e d'autas causas incèrtas.

≪ Previous: Norués, noroèc, norvegian, galician, galhèc, galhego, galèc...

$

0

0

Lo diccionari occitan de Na J. Ubaud que'nse presenta duas variantas deu medish mot : 'garantir' e 'garentir', la prumèra estant marcada com a incorrècta ('francisme', qu'ei a díser gallicisme). De fèit, nosaus qui èm acostumats a léger la pròsa d'En Domergue Sumien, que podem testimoniar l'ensenhaire provençau n'emplega pas sonque 'garentir' e pas jamei 'garantir'.

De qué n'ei exactament? 'Garentir' qu'ei un arcaísme atestat en occitan e en catalan medievaus. Que'u trobam tanben a còps en gascon medievau, on i èra emplegat en concurréncia dab la fòrma pròpiament gascona "guarentir" (cf. lo lexic de gascon ancian de Luchaire).

Adara, lo mot 'garentir' qu'ei desconegut de tot los diccionaris d'occitan modèrne lhevat lo, dejà mentavut, de na Josiana Ubaud. Lo diccionari francés-gascon de Per Noste qu'admet au còp 'garantir' e 'guarantir'. Aquestas duas fòrmas que s'arretròban hens lo "Diccounari Francés-Parlàs Biarnés e Gascoûns" de Braun-Darrigrand jos la grafia 'g(o)arantì'; que son autanplan presentas hens lo diccionari Tot en Gascon de Pèir Morà. Los diccionaris occitans non-gascons qu'admeten tots 'garantir', que non 'garentir'. Lo diccionari referenciau deu Congrès Permanent de la Lenga Occitana n'admet pas tanpòc 'garentir', sonque 'garantir', dab la soa varianta 'guarantir' ajustada e notada com a pròpiament gascona. Enqüèra un còp, en aqueste ahar, lo Tot en Gascon e lo Congrès Permanent de la Lenga Occitan que son d'acòrd enter si. Que'nse podem arregaudir d'aqueste consensus ecumenic.


Aqueste mot 'garantir' que s'arretròba en catalan, en espanhòu e en portugués, escriut atau, parièr. L'italian qu'a 'garantire'. L'anglés qu'a to 'guarantee', l'allemand 'garantieren', lo neerlandés 'garanderen'', lo suedés, 'garantera'; lo polonés 'gwarantować', lo rus 'гаранти́ровать', etc, etc. O sia que las fòrmas dab las duas a deu mot francés 'garantir' que son estadas acceptadas de manèira plan generau en  las lengas indo-europèas, la nosta inclusa.

 Segon la causida normativa deu Congrès Permanent, la fòrma 'garantir' qu'ei plan la corrècta en occitan com en catalan, a maudespieit de la fòrma medievau dab "e" e deus predics d'En Domergue Sumien. En gascon, qu'ei 'garantir' o 'guarantir', coneguda causa sia. Que cau remarcar qu'en gascon, lo grop 'gua' derivat d'un /wa/ germanic que's pòt prononciar /wa/, /gwa/ o /ga/ segon los parlars o los mots, ex.  guarir que's pòt prononciar /warí/, qui ei la prononciacion mei conservadora, la mei pròishe de l'etimologica , /gwarí/, qui ei la mei pròishe de la gràfia o /garí/ qui ei le prononciacion occitana, segon los parlars. Per via de consequéncia, que'm sembla 'guarantir' que saberé representar 'garantir', mentre que lo revèrse n'ei pas vertat.

Petit lexic d'incorreccions, de dobtes e d'autas causas incèrtas.

May 10, 2017, 11:04 pm

≫ Next: De 'en' e de 'dens' : atencion a la confusion.

≪ Previous: Garantir o garentir? Guarantir.

$

0

0

Aquiu qu'avetz las meas nòtas lexicaus, lo tribalh qu'ei tot just començat, que sajarèi de l'amplificar a mesura deu temps. Qu'espèri que sian utilas. 

Agahar v. Mot fantasiós d'En D. Sumien, calcat suu mot occitano-catalan 'agafar' en version pseudo-gascona, e publicat hens lo son libi "Standardisation pluricentrique de l'occitan" Ed. Brepols (cf. en particular lo lexic ajustat a la fin). Lo mot corrècte qu'ei gahar, plan segur.  'Agahar' qu'estó inventat per l'ensenhaire provençau en supòrt entau son projècte d'estandardizacion deu gascon calcada suu lengadocian. Urosament, pas arrés n'a représ aqueste mot. Ved. condrechador.

Asirar (v.). Atencion aus faus amics occitanistas! 'Asirar' dab la significacion d'odiar qu'ei un occitanisme incorrècte en gascon. Los mots occitans 'asir' e 'asirós' n'existeishen pas en gascon, en catalan tanpòc. Los mots occitans 'asirar', 'asir' e 'asirós' qu'an de's virar respèctivament en 'odiar', 'òdi' e 'verinós'. En gascon, 'adirar' qu'ei sinonime d''avejar', 'anujar'. L'adirèr qu'ei la melancolia, quitament lo mau d'amor. En catalan, la fòrma deu mot adirar qu'ei aïrar e la significacion qu'ei dobla:  arresentir aversion envèrs quauquarren o quauquarrés e provocar ira, anujar hòrt (en conformitat dab l'etimologia latina: ad ira -re).

Bana (s.f.). Faus-amic occitanista. Lo mot occitano-catalan 'bana' (en catalan: banya, valencian: bana, id.) qu'a la significacion deu mot gascon 'còrn'. N'ei pas briga lo cas en gascon. En la lenga nosta, la bana que i designa lo recipient de metau on s'i transportava la lèit d'autescòps,  qu'ei autanplan ua unitat tradicionau de mesura de volume equivalenta a 20 l, haut o baish.  Béve'n a banas = béve'n hèra, hòrt.

Biais (s. m;). Occitanisme, dab la varianta gasconizaira 'biaish' probablament illegitima, que jo sàpii. Mot en tot cas absent deu diccionari de Palay, considerat com non-gascon per Eric Gonzalès e d'auts. De notar lo mot qu'existeish plan en catalan devath la fòrma biaix, considerat com occitanisme possible qui remonta tau sègle XV segon lo G.D.L.C. En catalan, lo mot n'a pas briga lo sens de 'faiçon', 'mòda', 'manèira' qu'a lo mot en lengadocian, n'a pas sonque la significacion deu mot francès biais (de biaiser). La locucion 'de tot biais' (adaptada a còps en 'de tot biaish') n'ei pas corrècta en gascon (en catalan, tanpòc). En gascon, que la cau remplaçar per "de tota faiçon, de tota mòda, de tota manièra / manèira" (cat. de tota manera, de totes maneres).

Blu (adj). Gallicisme considerat com incorrècte peu diccionari deu Congrès Permanent de la Lenga Occitana, de substituir per 'blau', 'blava' (en cat. blau, blava). En gascon literari, blu qu'èra atestat dejà au sègle 16. En gascon corrent, blau com a subst. ne designa pas sonque la macadura, que non la color. Lo gallicisme qu'ei acceptat peu Tot en Gascon, totun 'blau' per 'blu' que i ei tanben.

Capitar (v). Dab la significacion d'escàder-s'i, lo mot qu'ei un occitanisme probablament d'evitar en gascon, ja que lo Tot en Gascon l'accepte. La significacion normau de 'capitar' en gascon qu'ei 'entamiar', 'començar' en parlant d'un tribalh, d'ua tasca, que non 'escàder-s'i' (ved. Palay). 'Capitar' n'existeish pas en catalan qui a totun l'adj. 'capitat- ada' qui significa 'en fòrma de cap', mot emplegat en anatomia.

Condrechador (s.m). Neologisme famós, gessit de l'imaginacion de N' Ervé Cassinhac (diccionari  d'occitan.org), en plaça deu mot corrècte "corrector". 'Agahar' e 'condrechador', que son mots emblematics de la fantasia dont son capables los lexicografes, diplomats o non.

Daubun -ua (adj. e pron). Fòrma  en biarnés contemporanèu de "daugun" qui ei la fòrma etimologica atestada e enqüèra viva per la Gasconha centrau (Palay). 'Augu' o 'augun', mei ant. 'alcun', qu'ei l'unica fòrma qui trobam en Lespy-Raymond. Que i a un conflicte grafic a prepaus de 'daubuns', que "d'auguns" escriven 'dauvuns' dab quauques arguments. L'emplec de la fòrma corregida d'auguns que permeteré d'arresólver aqueste conflicte. Totun, aquerò n'ei pas sonque qu'ua proposicion personau. Lo Tot en Gascon qu'admet com sola fòrma estandard daubun, daubua. En cat. algú e algun-a.

Drin (s.m. e adv). Mot essenciaument bearnés e de la partida bigordana mei pròishe de Biarn, sinonime de 'chic', 'pòc'; 'un drin de' = 'un pòc de'. ex. Un drin de pan. Escota drin. Drin a drin = chic a chic= a drins.  L'etimologia de 'drin' n'ei pas clara, que deriva dilhèu de bri, bria per addicion de l'afixe diminutiu -in en ua construccion inspirada per la locucion francesa "un brin de' qui avè aquesta medisha significacion. La significacion antinomica (confusion dab 'hèra') qui podem rencontrar en frases exclamativas ('be i avè drin de monde!' per  'be i avè hèra de monde!) que sembla ua invencion recenta e de correccion dobtosa. Los diccionaris deu sègle passat- en particular Lespy, Palay - non repòrtan pas aquest emplec antinomic de 'drin'.

Exili , eishilh; exiliar, eishilhar  (n.m., v.). 'Exili' qu'ei un neologisme format a partir deu mot latin exilium, comun a l'occitan non-gascon, au gascon e au catalan. Aqueste neologisme que s'ei substituit a la fòrma genuina eshilh o eshilh comun aumensh au gascon e au catalan qui trobam en manuscrits medievaus devath las fòrmas graficas yxil, exilh e, en catalan, exill. En gascon, la fòrma anciana e(i)shilh qu'apareish grafiada peu prumèr còp (1443) com 'yxil' (de léger probablament eshilh, com fil representava hilh), mei tard exilh  (dab x = sh) . Que trobam lo vèrbe corresponent, grafiat eshilhade,  en un manuscrit  bearnés (cf. Lespy). Las fòrmas eishilh e eishilhar (gr. IBG: echìlh, echilhà)  qu'aurén d'estar acceptadas puishque genuinas e plan atestadas mei d'un còp.  De notar lo Tot en Gascon qu'admet la fòrma 'eishil' (adaptacion grafica, probablament fautiva, de 'yxil'), jo que pensi que la caleré corregir en eishilh (cf. Lespy e la proposicion grafica de J. Lafitte) .

Esquipa (s.f.). Mot incorrècte en gascon e mei generaument en occitan, emplegat per la redaccion deu Jornalet en plaça deu mot corrècte  'equipa'. Aquesta fòrma pseudo-dialectau dab s deu mot equipa, ne l'èi pas vista enlòc mei (cf. los diccionaris, en particular lo basic CPLOc e Tot en Gascon, tots qu'an equipa shens s). En cat. equip (s.m.).

Fòrma (s.f.). La fòrma deu mot dab l'accent grèu qu'ei corrècta (cf. CPLOc e Tot en Gascon), 'forma' que n'ei tanben segon lo CPLOc. Formar (o/ò) qu'ei en particular normatiu en estandard biarnés, mentre que formar (o/o) n'ei en l'aranés. En cat. forma /o/)

Galèc-èga. Gentilici de Galícia (país au nòrd occidentau de la peninsula vesia), inspirat peu mot deu lexic trobadorenc galic, galec. Lo mot 'galèc' n'ei pas  gascon, tanpòc admés peu Congrès Permanent de la Lenga Occitana - CPLOc-  qui a causit lo mot 'galician'. Qu'ei 'galician' tanben en gascon (cf. Tot en Gascon).

Garentir v. Arcaísme preconizat per En D. Sumien e d'auts, non acceptat peu diccionari basic deu Congrès Permanent,  de substituir per 'g(u)arantir' (cf. CPLOc e Tot en Gascon). Qu'èi consacrat un message ad aquesta question, clicatz acitau. En cat. garantir.

Hap (s.m), hapa (s.f), hapar (v) Gasconismes corrents, desconeguts de l'occitan non-gascon e deu catalan,  ved. aquiu entaus explics.

Horar (v.), horadar (v). Qu'existeishen dus vèrbes 'horar' plan distints en gascon. L'un que vien deu latin fullare e correspon a l'occitan folar (en gascon, que disem tanben pèhorar tà eliminar tota ambigüitat), l'aut que vien deu latin forare e correspon a l'occitan forar. Aqueste dusau vèrbe 'horar', en via d'extincion, qu'ei generaument remplaçat peu son sinonime 'horadar', probablament manlhevat de l'espanhòu. La confusion enter los dus vèrbes 'horar' qu'ei evidenta quan se considera lo toponime "carrèra horada" qui, en gascon contemporanèu, ei entenuda com carrèra qu'òm pòt trepejar, dongas "carrèra publica" e non privada. En occitan 'carrièra forada' n'a pas briga aquera significacion, qu'a conservada la significacion originau.


Manièra (s.f.) Gallicisme per 'manèira'. La coincidéncia deu gallicisme dab la fòrma lengadociana deu mot que'u hè acceptable en çò de linguistas occitanistas. Aqueste gallicisme qu'a largament (totun pas totaument) espudit deu lengatge corrent la fòrma istorica gascona 'manèira' (grafiada manèyre, ant. maneyre cf. Luchaire, Lespy, Palay  etc.). Aquesta fòrma 'manèyre' qu'èra enqüèra repertoriada per Palay com estant landesa. En aranés (e parlars afins) qui an 'hèt, hèta' per 'hèit, hèita', lo mot qu'ei 'manèra'. Jo que m'estimi mei de sajar de restituir lo mot pròpiament gascon 'manèira' (var. 'manèra') en plaça deu gallicisme pr'amor la fòrma gascona qu'ei plan presenta hens diccionaris de gascon contemporanèu (per ex. Per Noste, Tot en Gascon) e non pausa nat problèma d'intercomprension. Los occitanistas qu'auràn de notar, totun,  lo diccionari basic deu CPLOC n'accepta pas sonque 'manièra', que non 'manèira'. Lo Tot en Gascon qu'accepta las tres fòrmas: manèra, manièra e manèira, aplegadas en ua soleta adrèça: 'manèra'. En cat. manera.

Puisheu (s.m). Gasconisme corrent mercès a l'expression har puisheu = empachar, har trabuc. Mot vienut deu lexic notariau, a l'origina un adjectiu, de paish (lo d'empach): paishiu = qui empach; arqu. seis nulh contrast paxiu (Lespy)= shens nada contrarietat qui empache, shens nat empach. La fòrma etimologica paishiu, atestada en manuscrits ('paxiu'), qu'ei enqüèra viva locaument. La fòrma puisheu que s'explica per confusion enter 'paishiu', derivat de "pedicare" -de pes,pedis e 'puisheu', un derivat de podium (puei, poi), puisheu = lit. "deu puei", "tanhent au puei. Atencion! La fòrma *puishèu (dab è) qu'ei fautiva (de corregir hens lo Tot en Gascon).

Rangièr (s.m.). 'Francisme' (gallicisme) preconizat per D. Sumien e d'auts, non acceptat hens lo diccionari basic deu Congrès Permanent, lo mot pseudo-occitan 'rangièr' qu'a d'estar substituit peu prèst suedés  'rèn' (cf. Dicod'oc e Tot en Gascon). Qu'ei consacrat un message ad aquesta question, clicatz acitau. En cat. ren.

Tinhahús (s.m.). Atencion, lo mot gascon  'tinhahús' qu'ei en realitat compausat de dus mots: tinha e hus, qu'auré logicament de s'escríver tinha-hus (grafia non acceptada peu corrector de Per Noste, ni peu Tot en Gascon). La prononciacion de la a deu mot 'tinhahús' qu'ei plan la de 'tinha', qu'ei a díser un a finau atòna. D'alhors, Palay qu'escriu lo mot atau: 'tignehùs' (e non pas 'tignahùs')  e Camelat quitament 'tigne-hus' (tigno-hus dens Mistral). Lo dusau mot 'hus' n'ei pas lexicau en gascon, que' u cau relacionar dab lo mot basco 'huntz' qui significa 'gahús', gessit de la faussa decomposicion de 'gauhuntz' (fòrma basca de 'gahús', id.) en gau (nueit) e huntz ("hus" o sia gahús o ausèth nueitiu). Tinha(-)hus qu'a mei d'un sinonime, en particular ausèth-tinha, on 'hus' ei remplaçat peu son quasi sinonime 'ausèth', e 'tuma(r-)hús', compréner (ga)hús qui tuma (contra lo veire de la hièstra). Oc: rata penada, cat. rata pinyada. En catalan, lo mot gamarús (qui significa 'gavèca') que sembla presentar un estructura deu tipe gascon totafèit comparabla a la de tinha-hus e de tumar-hus, gamar-hus: (ga)hús qui pòrta lo 'gam,' la malautia deu bestiar (la h qu'ei muda en catalan).

Títol (s.m.) e titolar. Lo mot 'títol' qu'ei un occitanisme o catalanisme emplegat correntament en plaça de la fòrma genuinament gascona títolh (cf. Lespy).  Qu'ei interessant de constatar lo mot occitan títol, de fonetica anormala en gascon, qu'a provocat espontanèament  la formacion de derivats adaptats : títou, quitament titòu (aqueste darrèr, que'u trobam hens lo Tot en Gascon, a costat de títol).  Enquèra que la fòrma istorica atestada en gascon e sia títolh, lo derivat verbau atestat qu'èra plan 'titolar' e qu'a de'n demorar atau en tots los cas. En cat. títol.

---

De 'en' e de 'dens' : atencion a la confusion.

June 13, 2017, 8:22 pm

≫ Next: Soscripcion entau libe-CD "Condes deth Coserans" : quin har?

≪ Previous: Petit lexic d'incorreccions, de dobtes e d'autas causas incèrtas.

$

0

0

'En' qu'ei la prepausicion de lòc de sens generau en gascon, a còps remplaçabla per 'a' en mantun parlar, mei rarament remplaçabla per 'dens' (var. hens, laguens etc). En francès que's pòt virar en 'à', 'dans' e à còps 'sur', segon los cas.
Exemples:
 "Que sòi en lheit" = "que sòi /soi au lheit"  Je suis au lit.
"N'èi pas parlat d'arren en tribalh. "(Sho! T. Pambrun-Lavit). Fr. Je n'en ai rien dit au travail.
"Que béven en nòc" (Eth arrestoth, J.P. Ferré). Fr. Elles (les brebis) boivent à l'abreuvoir.

"Pau e Garriga que hèn culhevar eras semaus ena tina" (Eth arrestoth, J.-P. Ferré). Paul et Garrigue retournent les fûts au chai. 

"Ung hòmi fe segrament en autar" (Fors de Bearn, sègle 16, citat per Lespy) un homme fait serment sur l'autel. Notatz l'abséncia de l'article definit masculin 'lo' après 'en'. Aquest usatge qu'ei facultatiu dab l'article 'lo', totun qu'ei obligatòri dab 'eth'.

Se bos sabe quauque petit passatge
Per biué enmoun ses tare, san é net,
Escoute, amic, lou petit Catounet,
Oun podes hè tout toun aprendisatge. (G. Ader, Lou petit Catounet, sègle 17, graphie de l'auteur)

Groar e'u (= en lo) leit (=lheit) ei ben pres a la hede
Nou pas a tu que n'as pas tout so que cau…(G. Ader, Lou petit Catounet, sègle 17, graphie de l'auteur)

Dongas, d'auts còps, en + lo -> en o e'u (grafiat hiu en lo libe d'aur de Baiona, sègle 13, cf. Luchaire).

Que'm sembla important de raperar lo gascon qu'a conservat l'emplec de 'en' en situacions en las quaus lo francés e l'occitan non gascon n'emplegan pas sonque respectivament 'dans' e 'dins'. L'emplec tròp generau en gascon de 'dens' en plaça de 'en' qu'ei ua deriva hòrt a la mòda uei lo dia, devuda a l'influéncia deu francés e de l'occitan non gascon. En gascon, la prepausicion de lòc "dens" (var. hens, laguens etc) qu'auré de s'emplegar sonque tà indicar, per rapòrt a un espaci limitat, ua situacion en un punt interior e non superficiau d'aquest espaci. Autament dit, se la prepausicion de lòc non concerneish pas un espaci limitat o  si non podem remplaçar la prepausicion de lòc per 'a l'interior de', n'ei pas briga corrècte de har servir la prepausicion "dens". Que cau emplegar, segon los cas, 'en' o 'a' o enqüèra 'per' quan s'i ahig ua dimension cinetica (ex. marcher dans les rues: caminar per las arruas, fouiller dans le grenier: horucar peu solèr).

Exemples:
"& quoant no averan las droguas en lasdiitas receptas mentionadas & ordenadas, en avertiran lòs Medecins qui las averan ordenadas si son en là Vila. Et lorsqu'ils n'auront pas les drogues mentionnées et prescrites dans les dites ordonnances, ils (les apothicaires) avertiront les médecins qui les auront prescrites s'ils se trouvent dans la ville (Los Fors e Csotumas de Bearn, trad. Jean Eygun, Camins, Ed Letras d'Oc)

"Los dialèctes aquitans, tanhents deu basco de uei, qu'estón probable parlats en lo triangle dont s'espandeish entre la Mar Grana, Garona e Pirenèus" (Halip Lartiga: Gasconha, lenga e identitat)
les dialectes aquitains, pròches du basque actuel, furent probablement parlés dans le triangle qui s'étend entre le Golf de Gascogne, la Garonne et les Pyrénées.

"Qu'as espiat en sòu? Qu'as espiat en cèu?" (Sho! T. Pambrun-Lavit): Tu as regardé par terre (sur le sol)? Tu as regardé dans le ciel? 

"Un partatge d'adultes que's hè ens escambis" (Sho! T. Pambrun-Lavit): Un partage d'adultes se fait dans les échanges. 

"Que demorava en ua vielha maison que tombava tota a tròç" (Contes, Arnaudin). Elle habitait dans une vieille maison qui tombait en ruine. 

"E que pòrtas aquiu en aquera borsa?" (Contes, Arnaudin). Et que portes-tu là dans cette bourse? 

"Era hemna qu'entra en cafè sus eth airau d'autorota."(Terèsa Pambrun-Lavit: Sho!). La femme entre dans la café sur l'aire d'autoroute.

La significacion d'a l'interior estant dejà contienut en aqueste vèrbe entrar, l'emplec de dens o hens o laguens etc n'ei pas briga necessari aquiu.  Dab lo vèrbe entrar, lo gascon que pòt emplegar en o a, segon las varietats de la lenga, exactament com en catalan/ valencian. Per exemple:

"Puish qu'entrè a las Galerias Biarnesas" (Miratges, A. Peyroutet). Puis elle entra dans les Galeries Béarnaises. 

D'autes exemples:

"En un moment d'adirèr o de tranquillitat, vosauts qui ètz peu torn de la quarantena, e v'ètz jamei estangats entà…"(Los tres gojats de Bordavielha; S. Palay). Dans un moment de mélancolie ou de tranquillité, à vous qui avez autour de la quarantaine, ne vous est-il jamais arrivé de…

"En la dite assemblade es estat aussy rapportat per loudit sieur d'Audap quin, en une assemblade deus juratz deu Vic de Baix... (document de 1708 de Vic d'en Bas in Per malhs, sarròts e arrècs, une vallée pyrénéenne et sa langue, Recueil de textes de la vallée d'Aspe, J. Eygun. Col. Camins, Ed. Letras d'òc).  Dans la dite assemblée il a été aussi rapporté par le dit sieur d'Audap comment, dans une assemblée des "jurats" du Vic d'en Bas…

"Jamès lousage en sa màge hraguère (probablament per "raquère")
Nou's despouillèc prumè qu'ana droumi,
Bistis se'n soun que'ous ac qualè gemi,
Mescouneguts, en lou grane necère." (Guilhèm Ader, Lo Catonet Gascon, 1607, graphie de l'auteur)

Jamais le sage dans sa pire maladie
Ne se dépouilla avant d'aller dormir,
On en a vu qui devaient le regretter,
 Oubliés, dans leur grande misère. 

Si non soi escriut a ta guisa
E si non parli com tu vòs,
Hè'm com te volhas la camisa,
mes lèisha'm lo mesoth en l'òs (G. Ader, Lo Catonet Gascon, 1607, transcripcion P. Guilhemjoan, Ed. Per Noste)

Si je ne suis pas écrit à ta guise
e si je ne parle pas comme toi tu veux,
Fais-moi comme tu voudras la chemise
Mais laisse-moi la moelle dans l'os. 


La prepausicion 'dens' que tend a remplaçar 'en' de manèira illegitima en la pròsa gascona o neogascona contemporanèa, en seguint atau un patron au còp francés e occitan non gascon. Qu'ei hòrt de dòu har. Lo praube Pèire Bèc, en particular, qu'emplegava de manèira sistematica 'dens' a la mòda occitana (o a la francesa, qui ei la medisha) en frasas on l'usatge de 'en' e seré hòrt mei corrècte en gascon. Com exemples, tirats de Entà créser au món: "E que sentiva sos membres qui s'engordishèvan dens ua euforia mojassa contra laquau…" (p 12), Joan que s'ajacèc dens l'èrba navèra (p. 22), …en bèth manobrar la sua victima entà que's presentèsse lo cap en davant, dens un darrèr adiu au món (p. 24), ...auquau arresponón, dens un concèrt d'alegrança, totis los hasans de la vesiau (p. 29) etc, etc. Aquestas frasas de Bèc que soan mei francesas que non pas gasconas.

Soscripcion entau libe-CD "Condes deth Coserans" : quin har?

June 17, 2017, 12:45 am

≫ Next: Ustilh, utís, ustòri, ustilha, urdelhas…o deus avatars deu latin usitilia en gascon.

≪ Previous: De 'en' e de 'dens' : atencion a la confusion.

$

0

0

Que vs'arrecomandi la soscripcion entau libe-CD "Condes deth Coserans" , condats per En Joan Pau Ferré (Eth Ostau Comengés) acompanhat per las musicas deu grop ariegés Revelhet e hòrt beroiaments illustrats per la pintora e illustradora Na Laurie de Brondeau . La casa editoriau qu'ei "Edite-moi".  Lo libe, en version coseranesa, que t'a ua version francesa a la fin.
Entà soscriure, que podetz descargar lo butletin de comanda aquiu e enviar lo chèc corresponent a l'adreça indicada. Lo prètz d'un libe-CD qu'ei sonque 15 euros, alavetz, l'un entà jo e los auts entà auherir!

Ustilh, utís, ustòri, ustilha, urdelhas…o deus avatars deu latin usitilia en gascon.

June 27, 2017, 9:05 pm

≫ Next: Lo mèrlo triste

≪ Previous: Soscripcion entau libe-CD "Condes deth Coserans" : quin har?

$

0

0

Los mots blu e utís que son aus tanhents de l'integrisme occitanista un pòc com seré lo pòrc entaus judius e los musulmans, qu'ei a díser impurs, d'emplec tabó. Que son, per aquesta gent, emblematics deus mots mercats deu sagèth infamant de 'francisme' (qu'ei a díser gallicisme). Totun, se lo mot 'blu' ei shens nada traça de dobte un prèst francés, n'ei pas tan segur que lo mot 'utís' ne sia un.  En tot cas, lo mot 'utís' que figura plan en lo dic. Tot en Gascon e qu'ei lo nom balhat ad ua colleccion de libes de las edicions Per Noste. Per contra, lo diccionari deu Congrés Permanent de la Lenga Occitana qu'arrefusa 'utís' per rasons de gallicisme supausat. 

L'escenari etimologic generaument admés que hè efectivament derivar 'utís' d''otís' e aqueste darrèr representaré lo mot francés 'outil'. Qu'ei plan possible, totun que cau raperar aquesta assercion deu prèst francés n'ei pas sonque ua ipotèsi e n'ei pas guaire assolidada, que jo sapi.  La 's' finau, plan sonòra, d'otís que pausa dificultat respècte au mot francés outil, sustot se la consideram en contèxte de diglòssia. Personaument, non vei guaire versemblant que lo mot francés outil é pogosse vàder popularament un mot conservant sistematicament la s sonòra deu plurau a la fòrma singulara. Lo mot francés non pausa nat problèma de prononciacion en occitan qui justifique d'i ajustar aquesta s de manèira sistematica au despens de la fòrma fonetica francesa. Aquesta 's' estranha que poderé desmentir l'ipotèsi d'un prèst francés. Com ipotèsi alternativa, que podem prepausar lo quite mot 'utís 'que derivaré deu mot mei ancian  'ustilh' per un procediment de 'desafixacion' illegitime (lo mot 'ustilh' considerat faussament com ua fòrma afixada qu'ei ua ipotèsi validada per l'existéncia de l'aute mot afixat 'ustòri'), seguit per la metatèsi de la 's' (ustilh  -> *usti  -> utís). En aquesta ipotèsi, 'utís' non seré pas briga un derivat deu mot francés 'outil' e la 's' deu mot que seré plan d'origina etimologica e non pas lo resultat d'ua simpla confusion gramaticau.  Shens denegar l'influéncia possibla de la fonetica deu mot francés 'outil' en aquesta evolucion,  aqueste processus de metatèsi que's pòt autanplan explicar  per atraccion d'utile', 'utilitat' etc. L''usti(lh)' que s'ei hèit 'utís' pr'amor d''utile'. La confusion utís -utile qu'ei plan illustrada peu fèit que 'utís'ei emplegat locaument  com adjectiu (au fem. utissa) en plaça d''utile' (cf. adreça utís, utissa en dic. Foix). En aqueste escenari, otís que deriva d'utís e que seré mei un gasconisme o occitanisme, que non un gallicisme.

Dongas, en gascon, qu'emplegaratz o non lo mot 'utís' segon la vòsta credença o la vòste capèra (o la deu vòste corrector). Lo gascon que presenta ua longa seria de mots mei o mensh sinònimes d''utís' includint-i en particular 'apèr' (lat. tardiu *apparium, cf. esp. 'apero', ) e 'atruna' (lat. 'tribuna') qui son los sols prepausats peu Diccionari Basic deu Congrès Permanent entà virar lo mot francés 'outil' en gascon. De fèit e de manèira susprenenta, de mots sinonimes d'utís en gascon, lo Diccionari Basic deu Congrès no'n prepausa nat qui seré comun au gascon e a l'occitan non-gascon. Los occitans non-gascons qu'an 'esplech' (var. 'espleit') e 'aisina,' qui son mots qui trobam plan en lexic gascon devath las fòrmas espleit e aisia, var. aisina), totun aquestes mots n'i an pas briga la significacion d'utís e, per aquesta rason, ne son pas prepausats peu Dico d'Òc com  substituts gascons d'utís. Lo mot aranés 'airina' (derivat de l'occitan ancian aisina) n'ei pas emplegat sonque en Pujòlo (Naut-Aran) com sinonime d'arnés (utís de camp). Aquera significacion d'ua varianta d''aisia' qu'ei ua excepcion en gascon. Sauv error de part mea, lo mot airina qu'ei sonque aranés, desconegut en coseranés e en comengés. Que poderé resultar d'ua solucion aranesa d'un prèst deu catalan occidentau, lo mot aïna (fòrma anciana d'eina, conservada en occidentau), implicant l'addicion d'ua r entà matar l'iat (cf.gascon: blua - > blura, bluja).

 Lo candidat panoccitan qu'auré d'estar l'arcaïzant e pro rar 'ustilh' (var. 'ostilh'), mot qui a suberviscut en gascon en tot refugià's en un espaci semantic especializat qui'u diferéncia un chic d''utís'. Un 'ustilh' qu'ei un apèr de bòrda, de camp, un utís agricòla, un arnés cf. Palay).  'Utís' qu'ei de significacion hòrt mei larga qu''ustilh' en gascon e qu''outil' en francés, que pòt designar ua ustensilha o un instrument quin que sia, quitament un instrument de musica.

Lo mot 'ustilh' que representa la fòrma masculina deu mot ancian 'ustilha', mot deu lexic galloroman (de comparar dab la fòrma pròpiament gascona 'urdelha'). Ustilha e urdelha que provienen deu latin tardiu 'usitilia' (derivat deu lat. classic 'utensilia'), lo prumèr possiblament via la lenga d'òil. Lo mot 'ustilha', var. ostilha, qu'ei atestat en occitan ancian (gascon inclús, cf. Luchaire, Lespy), en catalan antic tanben (ostilla, Coromines DECat), totun lo mot que i ei extint en aquesta darrèra lenga. Lo mot  'urdelha' (utís, estrument, cf. TeG) o urdelhas  (ustilhatge, ustensilhas cf. Palay), que'm sembla representar la o ua fòrma pròpiament gascona - e, audelà, occitana - d'usitilia, cf. 'ordelha', 'ordilha', 'ordilh' en dic. Levy, ordelha enqüèra viu en Roergue au sègle 16 (Lespy), utís que s'i ditz urdi en parlar arpitan de Forés (occitanisme?) ? (dic. Gras, TdF).  Lo rotacisme e la sonorizacion de la dentau d'aqueste mot que's pòden explicar aisidament per l'etimologia latina (usitilia) per tant que vienga dirèctament deu mot latin e non d''ustilha'.  Per contra, d''ustilha' o d''ustilh' que deriva lo mot gascon 'ustòri'. La construccion d'ustòri que s'explica per substitucion deu (faus) afixe -ilh per l'afixe despreciatiu deu gascon ancian -òrr-: ustilh -> *usti (fòrma 'desafixada') -> *ustòrri,->ustòri qui significa maishant utís, utís grosser, d'emplec malaisit. Lo catalan qu'a 'eina' ('aïna' en cat. occidentau), qui provien de l'occitan ancian 'aisina', i 'estri', d'etimologia hòrt dobtosa, probablament de l'occitan 'estric' per faussa desafixacion  o deu gascon *usti  vadut estri com a resultat d' ua combinason d'ua solucion fonetica catalana ('u' gascona atòna renduda per 'e' atòna) e ipercorreccion (t- >tr) suggerida per atraccion deu mot sinonime 'estrument' comun a las duas lengas.

Lo mot francés outillage (sègle 19) qu'ei estat adoptat en espanhòu (utillaje) e en catalan (utillatge). Enqüèra qu'utilhatge (-adge en grafia IBG) ei deu lexic corrent en gascon, lo TeG n'admet pas sonque la fòrma restaurada 'ustilhatge' en plaça. Coneguda causa sia!

Lo mèrlo triste

July 4, 2017, 10:00 pm

≫ Next: Atge, un mot pro atjat.

≪ Previous: Ustilh, utís, ustòri, ustilha, urdelhas…o deus avatars deu latin usitilia en gascon.

$

0

0

Lo mèrlo triste o mainat triste o mainat comun (Acridotheres tristis) qu'ei un mèrlo de l'Ásia deu sud, pro semblant au mèrlo-papagai. L'airau naturau deu mèrlo triste va de Sri Lanka a Ozbequistan en passar per Índia e Afganistan. Gràcias a l'activitat umana, que's podó espandir per tots los continents e qu'ei considerat com espècia invasora e nuisibla en un gran nombre de país de clima tropicau o semi-tropicau. Qu'estó introdusit a Maiòta, Nava Caledònia, La Reunion, Maurici e Madagascar com agent de contrar-ròtle contra los insèctes guastadors. Que'u trobam naturalizat en Egipte, au Pròishe Orient, en Florida , en Califòrnia, en Austràlia, en Africa deu Sud, en mantua isla de Polinésia…e, de manèira exceptcionau, en aumensh un lòc de França metropolitana: Frontinhan.
Lo mèrlo triste que's pòt aisidament arreconéisher gràcias a la banda desplumada de color jauna qui soslinha lo baish de l'uelh e qui's perlonga per un triangle de la medisha color suu costat de l'uelh distant deu bèc. L'ausèth qu'ei de color fòsca, negra e chocolat, dab bandas blancas sus las alas e la cua qui no's dèishan plan véder sonque quan l'ausèth ei a volar. Lo dimorfisme sexuau qu'ei quasi absent. En França metropolitana, ua petita populacion que s'ei installada a Frontinhan (Eraut) despuish las annadas 2006. Abans, a partir deu 1986, que n'i avó ua au pòrt de Dunquèrca, los mèrlos que i nidavan en  los lampadaris deu pòrt, puish ua populacion que s'installè a Saint-Pol de Mer (au ras de Dunquèrca) en 1991, totun la populacion flamenca que i sembla extinta uei lo dia (se non m'engani pas), a maudespieit de cas averats de reproduccion durant totas aqueras annadas. Que i agò ua auta colònia a Annecy e ua tresau a Pèiralata (Dròma), egaument extintas. Qu'ei estat vist deu costat d'Avinhon. La populacion de Frontinhan que sembla pro establa (un detzenat d'individus). A maudespieit de la reproduccion averada, la populacion non sembla pas en expansion.  L'ausèth qu'ei estat vist en dehòra de Frontinhan,  deu costat de Balaruc.  Qu'ei un ausèth omnivòra, hòrt intelligent e hòrt adaptable. Que l'agradan la preséncia deus umans e la vita urbana. En França, l'esparvèr que seré  lo son predator numèro un. Que podem imaginar lo hred que'n deu tuar mei d'aquestes ausèths tropicaus a l'ivèrn.  Los ausèths qui podem observar en França que son descendants d'indivdus sia escapats de captivitat (Avinhon, Pèiralata, Annecy...)  sia arribats com passagèrs clandestins… per batèu (Dunquèrca, Frontinhan, Barcelona…). Non sembla pas briga invasora per nòstas regions.



Neurit per un uman despuish la sortida de l'uei, lo mèrlo triste que pòt apréner a parlar. Un exemple aquiu de mèrlo triste parlaire:

Atge, un mot pro atjat.

July 8, 2017, 10:14 am

≫ Next: Ustagar, justagar, justagarra: navèra ipotèsi etimologica.

≪ Previous: Lo mèrlo triste

$

0

0

Lo mot atge (adgę en gràfia IBG) qu'ei generaument considerat com gallicisme au despens de fa fòrma edat (var. etat). N'ei pas faus, totun la causa que'm sembla, com a l'acostumada, un chic mei complicada.
'Etat' (fòrma gascona e varianta de edat qui trobam autanplan en la poesia deus trobadors) e adge que comparteishen la medisha etimologia, lo mot latin aetatem. En vielh francés, lo mot que vadó, d'ua mòda regulara, aé, eé (ved. aquiu). En la cançon de Rotlan (an 1100), aqueste mot aé, eé, qu'ei emplegat en concurrencia dab un aute mot qui representa l'occuréncia mei anciana deu mot 'âge' en francés devath la fòrma estranha d''edage'.

Se Deus çò dunet que jo de la repaire,
Jo t'en muvra un si gran contraire,
Ki durerat a trestut tun edage.

La dentau sonòra deu mot 'edage' que suggereish un prèst occitan en francés (*edatge).

Dejà en 1180, lo noste mot qu'ei atestat en francés devath la fòrma aage, qui sembla ua fòrma afrancesada de 'edage' per cambiament deu (faus) radicau deu mot occitan 'edat' dab lo deu son equivalent francés 'aé'. Ed at -> ed age  A é -> a age.

Lo mot francés 'aage' qu'estó manlhevat en occitan trobadorenc (atge) en concurréncia dab 'edat /etat' e, ce'm crei jo, en substitucion d'aqueste mot ipotetic 'edatge' prestat au francés.

Uei lo dia tant 'aé/eé' en francés com 'edat, etat' en occitan que son estats espudits per 'âge, atge'.

Dongas, com resumit, que podem supausar lo mot francés 'âge' qu'ei un occitanisme, prumèr com prèst dirècte (edage, en 1100) puish, pro rapidament, lo mot qu'estó afrancesat en 'aage' (prumèra atstacion en 1180). Lo mot francés qu'estó incorporat  en lexic trobadorenc (atge) en concurréncia dab edat, etat e possiblament en substitucion d'aqueste mot 'edatge' prestat au francés.

Dongas, meilèu qu'un simple francisme en occitan,  que s'agiré en realitat deu resultat d'un anar e tornar, ce'm sembla. Lo francisme que i ei, totun, a la basa, que repausa sus un occitanisme en francés.

En gascon medievau, que i trobam plan lo mot 'etat' (dab la dentau intervocalica shorda) grafiat etad, hetad e a còps, per confusion, 'estad' (estat):

Aubiac, 1251: …entro que la dita na Grazida, sa filha natural, sia d-etad de marid. 
Casteljaloux, 1262: …la quoal no vulh prenga marit, ne sie maridade, entro que sie de hetad matrimonial. 
etc. cf. Dictionnaire onomasiologique de l'ancien gascon Fasc. 19 p. 1483.

Ustagar, justagar, justagarra: navèra ipotèsi etimologica.

July 13, 2017, 1:47 pm

≫ Next: Cachalot, cachalote, catxalot: un prèst gascon viatjaire viengut de Sent Joan de Lutz: 'caishalut' , 'caishalòt'.

≪ Previous: Atge, un mot pro atjat.

$

0

0

'Ustagar', 'justagar, 'justagarra', aquiu qu'avetz lo mot emplegat en parçans de Hauta Bigòrra entà nomentar la perditz blanca o perditz de nèu (Lagopus muta). Aqueste ausèth polar qu'a suberviscut la fin de la darrèra glaciacion  en França en refugià's en hauta montanha (Aups e Pirenèus).  Qu'ei vadut rar en Biarn, totun los Pirenèus centraus que n'abrigan enqüèra quauques bèras populacions. Aqueste mot justagar(ra) qu'ei un gasconisme qui Gerhard Rohlfs e vedéva com l'eretatge possible d'ua lenga indigèna pirenenca, non romanica, pr'amor de l'ahur basco de la fonetica deu mot. L'ipotèsi aquesta n'ei pas impossibla, de segur. Que sabem en efèit d'autes exemples de noms d'animaus qui lo gascon e/o occitan partatjan dab lo lexic basco o explicables per l'euskara. Que citarèi noms de mamifèrs com sarri, isard; micharra (en espanhòu dial. e en lengadocian, totun qu'ei 'landarra' en gascon per atraccion probabla de  landèra, landurrèr)), o de reptiles com shishangla, segondia, sicolana etc. E d'ausèths: arrian, arian, arianglo; charriscla var. cherriscla, chorriscla, etc... Totun, en lo cas d'aqueste nom bigordan de la perditz de neu, la correspondéncia en basco que manca, l'espècia n'ei de fèit pas naturau au Bascoat, l'altitud que i ei tròp baisha. E lo basco n'ajuda pas tròp a explicar lo mot. A maudespieit de la fonetica bascoïda deu mot, que'm demandi se ua origina romanica no'n seré pas autanda possibla. Que podem prepausar  'justagarra' que vienga de dus mots gascons:  'justa' (qu'ei a díser vestit hòrt ajustat, significacion atestada a partir deu sègle 16, en fr. la  juste) e de 'garra' (partida de la cama, fr.jarret e, per extension, fr. mollet). Lo nom de l'ausèth que haré allusion a la soa caracteristica mei visibla, la d'aver las patas arrecobèrtas de plumas qui hèn pensar a garramachas (de 'garra baisha', en fr. 'guêtres' . En aquesta ipotèsi, la fòrma etimologica que seré plan 'justagarra', dont derivaré la fòrma masculinizada 'justagar'. La combinason dab l'article pirenenc eth (prononciat ed, edy, edj etc) que degó provocar la pèrda de l'iòd iniciau:   ed yustagar -> edj ustagar -> un ustagar. Aqueste mot de justagarra  qu'aludeish au medish caractèr qui a balhat lo nom generic  'Lagopus' (pata  de lèbe) a l'ausèth. D'autes noms tà designar aquesta perditz de nèu  que son la 'carrascla', allusion au crit desagradable de l'ausèth e la 'gariòla', totun nat d'aqueths dus noms n'ei beròi especific en gascon, que serveishen tà designar ausèths hòrt divèrs. En d'autes lòcs; l'ausèth qu'ei assimilat a ua sòrta de garia (garia cèga - compréner garia qui no's dèisha véde's mercés a la color cambiadissa deu plumatge, d'arròca o de nèu segon las sasons) o de perditz (pêrditz blanca, blanc qu'ei la color deu plumatge de l'ausèth a l'ivèrn)...

N.B. La fòto qu'ei tirada de la wiki.

Cachalot, cachalote, catxalot: un prèst gascon viatjaire viengut de Sent Joan de Lutz: 'caishalut' , 'caishalòt'.

July 19, 2017, 1:46 pm

≫ Next: Per fin, ua gramatica de gascon maritime!

≪ Previous: Ustagar, justagar, justagarra: navèra ipotèsi etimologica.

$

0

0

Com ns'ac ensenha lo Diccionari de l'Ancian Gascon (DAG 12, p. 878), de totas las lengas romanicas, qu'ei plan lo gascon qui a lo mot d'atestacion mei anciana tà designar lo 'caverat' (Per Noste, TeG) o caueràt (Palay) (fr. cachalot, cat. catxalot). Lo mot qu'ei atestat com 'cauerac' en un manuscrit baionés de 1336. Aquesta prevalença que s'explica per l'activitat balenèra, ua  especialitat basca e baionesa per excelléncia.

Lo quite mot francés 'cachalot' (e esp. cachalote, cat. catxalot) qu'ei, shens nada traça de dobte, un prèst gascon tanben. Lo mot qu'apareish escriut peu prumèr còp  com 'cachalut' en ua letra de P. Rousseau, apoticari de La Rochelle (1628), qui i descriu lo mot com tèrmi pròpi de Sent Joan de Lutz.

Letra de P. Mousseau, citada per J. e P. Contant, Commentaires sur Dioscoride, p. 63 segon R. Arveiller en R. Ling. rom., t. 28, pp. 313-314 : le masle de la Baleine, que l'on appelle [...] à S. Jean de Luz [...] Cachalut) (cf. CNRTL, adresse "cachalot").

La significacion d'aqueste mot 'cachalut' (autament grafiable caishalut) qu'ei clarissima en gascon, que significa 'provedit de caishaus' (fr. dentu, pourvu de dents; cat. 'queixalut', valent a dir dentíger, proveït de dents). Aquesta  caracteristica de tiéner caishaus que distingueish lo caverat de la baleia sensu stricto. Lo caverat b'ei plan un baleiat caishalut!  Aquesta fòrma "cachalut' qu'ei la mei prumèra mencion escriuta d'aqueste mot. Que va reaparéisher devath la soa fòrma modèrna 'cachalot' en francés quasi cinquanta ans mei  tard, lo mot tostemps notat com deu vocabulari pròpi de Sent Joan de Lutz (1675) . Caishalòt (lit. petit caishau) que deriva a l'evidéncia de caishalut per substitucion deu sufixe -ut per-òt, mei corrent en gascon e qui soa familiar en çò deus bascos espanhòus (sufixe -ote en castelhan, lo sufixe que i ei augmentatiu au contra de -òt en gascon). En espanhòu, lo mot n'i ei pas atestat abans 1795, quan s'i gaha la fòrma 'cachalote' qu'arretrobam tanben en portugués (cachalote) e en basco ('kaxalote', sinonime de 'zeroi'). Lo mot catalan 'catxalot' que sembla viéner de l'espanhòu com ac suggereish lo tx deu mot. Deu francés, lo mot qu'arribé en anglés ('cachalot', sinonime de 'sperm whale'), en rus: 'кашалот' ('kashalot') e en mantua auta lenga tanben.


Lo praube Coromines, qui èra perfèitament conscient de que l'atestacion mei anciana deu mot 'cachalot' qu'èra en realitat gascona, que suspectava plan un ròtle deu mot gascon 'caishau' en la formacion deu mot hispanoportugués cachalote, totun en tot har derivar aqueste darrèr mot deu mot portugués cachola (cf. D.E.L.Cast.) Lo mot 'cachola', deu lexic popular portugués, que significa cap, tèsta. Aquesta significacion que devó (faussament) inspirar lo lingüista catalan en evocant-lo lo mot 'capgros', sinonime de 'catxalot' en catalan. D'ua manèira interessanta, lo quite mot 'cachola' que seré explicat per un prèst gascon en portugués tanben (vediatz l'article de la wikipèdia en portugués). Los portugués, enganats per Coromines, que l'arreligan au mot gascon... caishau. Non crei pas qu'ajan rason.  En realitat, l'etimologia deu mot portugués 'cachola' qu'ei distinta de la de 'caishalut', 'caishalòt'. Aquestes dus darrèrs mots que derivan per afixacion  deu mot gascon  'caishau' (fr. dent, molaire) mentre lo mot portugués cachola (cap, tèsta; fr. tête) que poderé viéner deu mot gascon 'caishòla' (fr. grande casserole) se non, de manèira indigèna, deu latin tardiu *caccŭlus o *caccŭla (ola, topin).  En gascon, lo mot caishòla qu'ei assimilat a un derivat sufixat de 'caisha' (latin tard. capsa), totun qu'ac seré per confusion, caishòla que poderé proviéner en realitat deu mot latin *caccŭlus o *caccŭla (ola, topin), com l'espanhòu 'cacho', 'cacha'.  En espanhòu, lo mot 'cachola' qu'a ua signifcacion diferenta (cf. D.R.E.) e qu'ei un tèrmi especificament de la marina, çò qui suggerereish lo mot hispanoportugués cachola que poderé viéner deu gascon via l'argòt deus naulers. En tot cas, la significacion plan clara en gascon tant de caishalut com de caishalòt e la data e lòc de prumèra atestacion deu mot qu'apuntan clarament un gasconisme maritime dont la formacion non deu pas arren ni a l'espanhòu ni au portugués. 

La màger part de las ipotèsis etimologicas ignòran l'origina gascona deu mot cachalot, a maudespieit de l'evidéncia tan clara. La pista gascona tà explicar l'etimologia de cachalot, cachalote qu'ei sonque evocada en har lo mus, com dab degrèu, quan n'ei pas completament ignorada com ei lo cas dab lo CNRTL.  Aquò que s'explica per dus tipes de rasons: 

1- Lo sistèma absurd e problematic (non solament eticament) de ierarquizacion deus parlars en lengas, dialèctes etc sus loquau la linguistica e's basa. L'emprenta d'aqueth sistèma ierarquizat qu'explica lo trabuc inconscient qu'encontran un gran nombre de lingüistas entà acceptar qu'un mot d'un parlar classificat com dialectau, qu'ei a díser, volens nolens, d'un rang inferior en aqueth sistèma piramidau de classificacion, quitament un mot ultralocalisat com caishalòt,  e posca contribuir au lexic d'un parlar considerat com de rang superior (aperat lenga). La realitat que desmenteish la percepcion qui n'an aqueths lingüistas . 

2- Lo gascon qu'ei ua lenga plan sovent denegada e, en tot cas, largament desconeguda, per un gran nombre de romanistas deu sègle passat e aquerò que contunha enquèra uei lo dia. 

Autament resumit, prejudici e ignorància que hèn que lingüistas, quitament romanistas, non an sabut detectar lo mot  'cachalot' com gasconisme viatjaire. Pas mei, daulhors, que d'autes mots com (h)arlot, gal(l)et/ gal(l/h)ete / gal(l)illo; gal(l/h)eta /galleda etc. Ua caracteristica deu noste gasconisme deu jorn qu'ei totun rara: lo mot que vien deu País  Basco. Lo cas n'ei pas solet, ce'm pensi, que poderí mentàver un aute mot probablament prestat per la lenga de Baiona: tornad/e/o/a (grafiat anticament - segle 17- 'tornathe' en anglés). Aquerò qu'a de recordar-nse lo gascon qu'ei ua lenga basca tanben, au sens etnic , que non lingüistic, qu'ei a díser ua lenga de bascos, deu Bascoat.  Lo gascon qu'ei istoricament lo romanç deus bascos deu nòrd. Qu'èra en particular la lenga de Baiona e deu son parçan, la lenga administrativa deu Bascoat-nòrd, parlada per las familhas infançonas, peus letrats e per comunautas gasconofònas de pescadors disseminadas de Baiona a Sent Sebasrian.  Las mencions escriutas mei antigas deu nom de la vila de Sent Joan de Lutz (< Luïtz) qu'ac son en latin medievau e en gascon. 

---

Per fin, ua gramatica de gascon maritime!

July 27, 2017, 4:44 am

≫ Next: Caverat, navèra ipotèsi etimologica: deu galés cauaros qui significa gigant.

≪ Previous: Cachalot, cachalote, catxalot: un prèst gascon viatjaire viengut de Sent Joan de Lutz: 'caishalut' , 'caishalòt'.

$

0

0

Per fin, aquiu qu'avetz la gramatica de gascon "néguer" tant esperada, publicada per la casa editoriau 'Editions des Regionalismes'.  Aquesta gramatica que's basa sus la pròsa en gascon de Felix Arnaudin, que s'ageish dongas deu parlar de la Lana Gran e deu Bòrn. Que la devem a l'amic Renaud Lassalle,  plan conegut peu son tribalh de collectatge, com autor de documentaris etnografics en gascon, e peu son 'bilingüisme' gascogascon, lanusquet (que n'ei de neishença) e montanhòu (que viu en los Pirenèus centraus).

Segur que'n tornaram parlar, en aqueste blòg com aulhors, d'aqueste navèth obratge d'ensenhament! Mès, shens demorar mei, que voi saludar la volentat de transmission de l'autor e la tasca realizada. Aqueste obratge que segueish d'autes metòdes de gascon locau (Bearnés, Shalòssa-Tursan)  a carga de J.M. Puyau e J-P. Brèthes. e publicats per la medisha casa editoriau. Que granmercegi los autors per aqueras òbras d'utilitat publica, l'editor tanben plan solide,  en bèth esperar que tanhents d'autes parlars s'i volhan ahíger a la lista en transméter la lor lenga mairana d'ua mòda semblanta.  La manca de transmission qu'ei lo prumèr responsable de la desaparicion deu gascon, qu'ac sabem plan. Totun plorar la manca de transmission non serveish pas tròp, non mia enlòc. Participar a la Transmission qu'ei un plan mei bon remedi. De segur aquesta gramatica que procedeish d'aquesta volentat. Òsca!

Caverat, navèra ipotèsi etimologica: deu galés cauaros qui significa gigant.

July 28, 2017, 11:08 pm

≫ Next: Dus mots viatjaires vienguts deu breton en gascon: marraisha e mirc.

≪ Previous: Per fin, ua gramatica de gascon maritime!

$

0

0

Dongas lo mot gascon mei ancian tà designar la baleia caishaluda qu'ei cauerac (1258), puish cauerat, caberat (1336), uei lo dia cauerat, caurat. L'etimologia deu mot qu'ei discutibla. Lo DAG (vol 12 p. 878) que'nse suggereish lo mot que derivaré deu latin caput (cap, tèsta) shens anar mei luenh en l'explic etimologic, en particular shens explicar la dusau partida deu mot. Lo FEW non coneish pas aqueste mot. Personaument, non soi pas briga convençut de que l'etimon sia lo de caput, la pèrda de la labiau occlusiva que pausa dificultat. Que vse prepausi aquiu ua ipotèsi etimologica qui n'a pas arren a véder dab 'caput' . Que hèi remontar lo mot tà ua constuccion galesa en basant-me sus l' analogia dab los cas de dus mots gascons qui designan d'espècias de peish.

En efèit, lo mot 'cauerac' o 'cauerat' que'm hè pensar a dus noms de peishs gascons: lo creac o creat e lo colac. Que s'ageish de dus peishs migrators marins presents en l'estuari de Gironda . Los dus mots que son gascons d'origina, d'etimon celtic e de construccion similara.


Lo mot creac (atestat en gascon ja en 1120 e prestat mei tard a las lengas vesias) que designa Acipenser sturio (fr. esturgeon). Lo mot, atestat autanplan en gascon com creax (1209) e creat (1255)  que vien deu galés latinizat cragacus (segon FEW), format dab crag(os) + afixe acus. *Cragos  n'ei pas atestat en galés, totun lo mot qu'ei representat en guallés, devath la fòrma derivada 'crag' qui significa 'hard crust, coating' qu'ei a díser clòsca (segon FEW, ved. 'cragacus').

Lo mot colac que designa las duas espècias gasconas d' Alosa. Segon lo FEW, aqueste mot atestat ja au sègle 11 en gascon (colag, colac), qu'ei d'origina celtica tanben, d'un mot galés latinizat  *colacus, format de col + sufixe acus. Col en guallés que significa punta (En al. Spitze, cf. FEW, adr. 'colacus').







Alavetz cauerac, un mot d'origina celtica tanben? Qu'ei hòrt probable, segon jo. Format a partir deu mot  'cauaros' qui significava quauquarren com  'eròi, campion' en l'onomastica guerrèra galesa. Totun, lo sens prumèr deu mot qu'èra probablament gigant, sens enqüèra atestat en britonic insular contemporanèu. (cf. X. Delamarre, Dic. de la langue gauloise). De fèit, en guallés, cawr (derivat de cauaros) que significa 'gigant'. En cornic vielh, lo mot compausat caur-march (lit. gigant-shivau) que designava lo camèu  (X. Delamarre, op. cit.).   Cauar(us) + acus -> *cauaracus -> cauerac ->cauerat -> caverat, var. caurat (P. Morà, Dic. TeG).

Notatz lo doblon cauerac, cauerat. Lo passatge de la fòrma mei anciana afixada dab '-ac' tà  la dab '-at' que s'explica per confusion dab lo sufixe masculinizaire -at  (probablament de -ettu en contacte de a: aet -> at)  cf. auca - aucat, baleia - baleiat, goja- gojat etc.

N.B. Que podem mercar tots aqueths mots gascons que son explicats per de mots deu britonic insular, çò qui poderé miar tau concèpte de continuitat atlantica dejà soslinhat peu lingüista breton Daniel Le Bris en son article hòrt interessant titolat Concordances lingüistiques celtico-ibériques : les noms de "requin peau bleue' Prionace glauca en péninsule armoricaine et de requin-taupe Lamna nasus, en péninsule ibérique (Estudis Romànics, Hemeroteca Científica Catalana, 2013, 35, pp.283-30) . Lo gascon, concernit tanben, n'ei pas doblidat en aqueste estudi. Totun, lo noste mot cauerat n'a pas gaire d'equivalent au còp etimologic e semantic en las lengas celticas modèrnas. Los cèltas contemporanèus n'an pas de mot hòrt especific entà designar las baléias. Los bretons e guallés qu'emplegan de manèira generica respectivament lo sintagma 'morvil' e 'morfil' qu'ei a diser literaument 'bèstia de mar' (de mor= mar e mil = bèstia, animau, creatura). Qu'arretrobam un sintagma semblant entà díser baléia en irlandés: míol mór, totun la significacion que i ei distinta: que i significa gran bèstia (mór en irlandés que significa gran, mentre mor en celtic britonic que significa mar. En gaelic escocés, qu'an  l'expression muc mhara, qu'ei a díser literaument pòrc de mar, un sintagme gaelic qui rapèra lo norués marsvin (lit. pòrc de mar) a l'origina deu noste mot marsoin. Tà diser caverat, las lengas gaelicas (tant l'irlandés com l'escocés) qu'emplegan lo gasconisme caisealód (caishalòt). Lo breton que ditz c'hwezher e lo guallés morfil sberm, calc de l'anglés 'sperm whale'.

Dus mots viatjaires vienguts deu breton en gascon: marraisha e mirc.

July 30, 2017, 10:08 pm

≫ Next: Sonet shens nom e bigrafic. Sounet chens noum e bigrafic.

≪ Previous: Caverat, navèra ipotèsi etimologica: deu galés cauaros qui significa gigant.

$

0

0

Ja avem vists los cas de mots de formacion plan gascons, com capdèth /cadet e caishalòt, qui se son exportats en viatjant en un hèish de lengas. Lo gascon qu'an arcuelhut mots vienuts d'autas lengas, e ua d'aqueras, dont ne parlam pas tròp, qu'ei lo breton. Qu'ei lo cas de marraisha, nom qui designa un esquale deu tipe can de mar (tolh) en gascon maritime (en fr. chien de mer, termi generic englobant espècias deu genre Scyliorhinus, fr. petite roussette e grande roussette). Lo mot que s'arretròba en absoludament totas las lengas de l'arc atlantic, on i pòt significar raquin en generau o designar espècias particularas d'esqüale, deu normand (marache) dinc au portugués (marracho) en passar per las lengas d'òil de l'oèst (gallo; morache, mourache, marache), peitavin-santongés: marache), lo gascon maritime (marraisha, marracha),  l'espanhòu (marrajo) e l'asturleonés (cantabre: marrachu) (ved. D. Le Bris, 2013, ref. a la fin deu tèxte). Shens oblidar las lengas non-romanicas:  basco (marraxo, mot generau per díser raquin) e en breton marach, varianta fronterera (ja influenciada peu gallò vesin) de morach, moratch, morhatch qui son las fòrmas dialectaus sud-occidentau de morhast en breton segon l'atlas lingüistic.


L'etimon deu mot n'ei pas briga clar en romanç, non hè sens sonque en breton. Joan Coromines, en bon catalanofòne (lo tolh que's ditz... gat  de mar en catalan), que prepausé lo mot basco marra qui significa miaulet, lo nhaulet deu gat. Lo lingüista catalan que s'avèva simplament desbrombat de consultar los atlas linguistics de las lengas de França i en particular los deu breton. En realitat, morhast qu'ei un sintagma qui significa canha de mar,  compausat de dus mots bretons: mor qui significa mar e gast (hast en composicion) qui significa canha (Daniel Le Bris, 2013). Lo mot breton qu'ei emplegat tà designar mantua espècia de raquin, en particular Prione glauca (fr. requin bleu). Lo mot que suberviscó en galló devath la fòrma morache, marache, lo galló  que'u prestè tau normand: marache. E sustot, deu gallò lo mot marache que s'escapè tà anar capsus en peitavin-santongés puish en gascon maritime on s'i gahè ua r suplementària de consonància meilèu despreciativa: marraisha. Lo mot en espanhòu qu'ei de prumèra atestacion pro tardiva: marrajo (sègle 17). Lo cambiament de 'sèxe' deu mot espanhòu que suggereish un prèst deu gascon maritime, logicament deu gascon de la region de Baiona e de Sent Sebastian.   En efèit, la marraisha que's ditz en realitat 'le marrache' en gascon maritime, l'article le estant la fòrma femenina de lo. Dongas, le marrache -> el marraxo en espanhòu deu sègle 16 ( x = ish), marrajo a partir deu sègle 17) e marraxoa en basco. (N.B. cf gasc. la tornada ->esp. el tornado, tornathe en anglés deu sègle 17).  Lo mot que's seguí lo viatge tà l'oèst,  astur-leonés, galician e dinc au portugués (marracho). En catalan, tant la fòrma anciana com la modèrna qu'estón manlhevat de l'espanhòu: marraix (de la fòrma anciana marraxo) e marraco (de la fòrma modèrna marrajo). Sauv error mia, lo mot deu gascon maritime marraisha, a l'origina de las fòrmas ibericas via l'espanhòu, n'a pas de continuitat en occitan, ni tant solament en gascon de l'interior. Per contra l'occitan qu'a plan lo mot marraco, probablament viengut deu catalan (marraco) se non dirèctament deu castelhan (marrajo). Qu'ei important de s'avisar qu'un mot e pòt viatjar pro librament, shens prejudici de prestigi , nada etiqueta d'origina  e sustot shens respectar las classificacions deus linguistas. Qu'ei plan lo cas, aquiu. E lo francés n'i ei absoludament pas tad arren, lo mot n'ei pas francés. Enfin, pas francés, si, totun sonque au Canada. Lo normand o ua auta lenga d'òil de la costera atlantica que prestè lo mot tau francés au Quebèc: maraiche, aperacion oficiau d'ua espècia de requin en francés canadian (ved. Le Bris, 2013).

Adara que voi considerar lo cas d'un aute mot deu gascon maritime, qui designa un aute can de mar. Que s'ageish deu mot mirc 'sorte de roussette', atestat en gascon baionés dejà au sègle 13, ved. FEW qui n' ignòra l'etimologia. Lo mot qu'a suberviscut  devath ua fòrma femenizada: mirca, que designa l'estela (fr. grande roussette, Scyliorhinus stellaris ) deu costat d'Arcaishon. Lo mot gascon mirc qu'ei pròishe deu mot galló /mœ:rg/, id.  Aqueste mot galló que vien deu breton morgi compausat de mor (mar) e de ki qui significa can, o sea…morgi = can de mar ( = raquin) (D. Le Bris, ved. avath). Qu'ei mei o mensh la fòrma masculina de marraisha, finala. Pr'aquò, lo mot morgui / mirc n'a pas tant agradat com morach/marache, en romanç, que s'i ei extint practicament pertot lhevat en gascon deu País de Bug e en gallò de l'isla d'Yeu.

Hont:
D. Le Bris. Concordances linguistiques celto-iberiques etc, Estudis Romànic Institut d'Estudis Catalans vol 35 (2013) 283-305

Sonet shens nom e bigrafic. Sounet chens noum e bigrafic.

August 9, 2017, 2:08 am

≫ Next: A la ronsa, a la ronça : la teoria deu gasconisme (a l'arronç / l'arhons).

≪ Previous: Dus mots viatjaires vienguts deu breton en gascon: marraisha e mirc.

$

0

0

(exercici de grafie febusiane)

Mey de macheràs que de frount

Qu'a lou pire qui-t bòu afrount.

Noû troubaré pechende au prat,

Tapòc la coude en bèth arrat.

Lou mey sabent de la graulhère

Toustém be-s cred d'û castèth! Oère:

A Proubence que hè bergougne

E qu'ey escarnit per Gascougne!

Faussilhàs coum lou gabe loung,

Lou gus que-s gahe, tout dilûs,

Dou capagòrri lous ahùs.

Quoan balhe leçoûs de boun us,

En soû gnirgou dap mouts escùs,

Touts que-s'en arridem de loung. 

NB1: coude o couhe, subant lous bostes parlàs, que-m ban lous dus. 

NB2- las courreccioûs dous lectoùs abisats que seràn acceptades de boû grat.

Sonet shens nom e bigrafic.

Mei de maisherars que de front 

Qu'a lo pire qui't vòu afront. 

Non trobaré peishenda au prat,

Tanpòc la coda en bèth arrat.

Lo mei sabent de la graulhèra 

Tostemps be’s cred d’un castèth! Uèra :

A Provença que hè vergonha,

E qu’ei escarnit per Gasconha !

Faussilhàs com lo gave long,

Lo gus que’s gaha, tot diluns

Deu capagòrri los ahurs.

Quan balha leçons de bon us

En son nhirgo dab mots escurs,

Tots que nse n’arridem de long.

N.B. coda o coha, segon la vòsta mòda, que'm van los dus. 

A la ronsa, a la ronça : la teoria deu gasconisme (a l'arronç / l'arhons).

August 10, 2017, 1:33 pm

≫ Next: Index du diccionari etimologic gascon deu Peiroton (en preparacion)

≪ Previous: Sonet shens nom e bigrafic. Sounet chens noum e bigrafic.

$

0

0

Ah! uei que i torni dab ua de las mias obsessions: la question deu vèrbe 'arronçar' qui ne sabem pas tròp d'on vienerà. Que s'arretròba en catalan. Que voi considerar dus cas d'etimons distints, segon jo, a maudespieit deu praube Coromines qui n'i vedèva pas sonque un solet. Prumèr, lo deu mot catalan 'arronsar' qui significa 'disminuir per contraccion'. Dusau, lo mot 'ronsa' de l'expression occitanocatalana 'a la ronsa', qu'arretrobam en espanhòu 'a la ronza'.

Cas 1: Aqueste mot catalan arronsar (arronsar les celles, arronsar les espatlles) que comparteish versemblantament l'etimon francic de 'hrunkja' dab lo v. fr. froncer e lo quite mot catalan frunzir (un manlhèu occitan), autanplan en catalan ronsar, ronsejar (har lo mus) (ved. FEW  hrunkja), En gascon, lo medish mot grafiat arronçar que i ei emplegat locaument (Aspa, segon Palay) dab la significacion pastorau d''aplegar lo tropèth.  Sequenon, lo gascon qu'emplega 'arroncilh' e 'arroncilhar' qui jo vei com derivats afixats deus mots 'arronç' e 'arronçar' permetent la distincion dab los mots omonimes e quasi antonimes arronç (arhons) e arronçar (arhonsar) ved. cas 2. D'arroncilhar e arroncilh que derivan las fòrmas ipercorregidas froncilhar e froncilh. L'ancian occitan qu'avè lo mot 'ronsar' fr. 'rider, froncer les sourcils, contracter un organe'; rons: fr. ride;  ronsamen: fr. contraction d'organe ved. FEW  hrunkja). Lo mot gascon ipercorregit *fronç (d'*arronç) qu'ei possiblament a l'origina de totas las fòrmas dab f, enquèra que hòrt ancianas en francés (sègle XI). Sus aquesta possibla origina gascona de la  'f' non-etimologica de l' oc froncir etc , ved. aquiu.

Cas 2: L'expression 'a la ronsa' qu'ei au còp occitana e catalana,  que s'arretròba en espanhòu tanben (la ronza) . En occitan, l'expression qu'ei geneticament e semanticament ligada au vèrbe ronçar (var. arronçar), qui ei lo medish mot qu'en gascon (gitar dab violéncia). Ua solucion etimologica prepausada per Coromines entaus mots catalans e espanhòus qu'ei lo mot arabe (ar) rams qui significa '(la) grimaisha', çò qui pausa un problèma de relacion semantica hòrt complicada. Lo diccionari academic d'espanhòu non cred pas  Coromines en aqueste ahar,  que'n suggereish ua origina onomatopeica. W. von Wartburg que con.hon l'etimon d'aqueste mot dab lo de l'arromec, latin rumex, çò qui'm sembla hòrt barlòc e  non satis.hasent, que i tornarèi. Ua quatau solucion, aquesta plan romanica e gascona, que la prepausèi jo quauques ans a. En fèit, segon jo, lo mot gascon 'arronçar' (lo deu gitar dab violéncia, que non lo de plegar, aplegar) que deriva de 'honsar' (latin fundare, hona que's ditz fonda en òc, deu latin: fŭnda, l'etimon qu'ei compartit dab 'hons', lat. fŭndus). Arronsar que representa ua fòrma derivada de 'honsar' peu mejan de l'addicion de la protèsi gascona 'ar-': arhonsar. Aquesta protèsi, varianta gascona de 're-' dab valor intensiva,  qu'èra d'emplec hòrt frequent en gascon ancian, lo Dictionnaire d'Ancien Gascon (DAG) que n'ei conhit d'exemples. Quauques-uns qu'an suberviscut en lexic d'uei lo dia , per exemple argüeitar, de güeitar; arcuélher de cuélher; arsec (s.m.)  (de *arseguir) de seguir; arnegar de negar (en cat. & oc. renegar, gasc. arneguet = cat. renec),  arvolar, de volar etc, etc.  La deriva semantica de 'arhonsar' respècte a 'honsar', 'ahonsar' (fr. enfoncer) que's pòt explicar per l'influx semantic de ahonar qui a las duas significacions 1- gitar o tirar (a l'origina, dab ua hona), 2- ahonsar (fr. enfoncer)  exactament com, en francés, 'fondre' (de l'oc fonda, en gasc. hona) ei responsable de la deriva semantica de 'foncer' respècte a 'enfoncer'.

Lo FEW arreliga lo mot gascon arronç a l'etimon rŭmex dont derivan arromec en gascon (com arromeguera etc en catalan)  e ronce en francés (cf. FEW). Totun, qu'ei complicat, en gascon, de har derivar dus mots tan diferents com arronç e arromec deu medish mot latin  rŭmex. De mei, l'abséncia de relacion semantica enter aqueste etimon e l'acte de gitar dab violéncia que hè aquesta ipotèsi pòc credibla. L'arromec ne gita pas, au contra que s'arrapa,  qu'ei d'aulhors lo sens de l'etimon de gavarra (l'arromec per excelléncia): qui arrapa o qui s'arrapa (etimon preroman kapar, cf. capar, caparra).   L'etimon de fŭndus (hons), qui ei tanben lo de fŭnda (hona) que hè mei sens entà explicar arronç, arronçar, que tròbi jo. Per aquesta rason, que m'estimi mei la mia teoria deu gasconisme.  La grafia apropriada deu mot 'arronçar' qu'ei dongas discutibla. Jo que la tròbi non-confòrma a l'etimologia segon la mia teoria (aquò dit shens desir particular de cambiar l'ortografia. Que cau acceptar quauque arbitrarietat en ahars de nòrma ortografica, las teorias etimologicas n'estant pas sonque teorias, pas tostemps solidas e incontestablas, dongas sovent efemèras e cambiadissas per fòrça; per contra, cambiadissa que non n'a d' estar la nòrma ortografica).  La grafia etimologicament coherenta, segon aquesta ipotès, que seré dab 's', puish qu'escrivem  hons, ahonsar, deu  lat. fŭndus,  fundare oc. fons. Totun la grafia -ons- que pausa problèma en lo sistèma grafic alibertin pr'amor de la prononciacion variabla de la n davant s, sonòra o muda segon los mots cf. conselh, consirar etc. La lenga anciana ne notava pas la n quan èra muda: cosselh, cossirar, qu'ei enqüèra lo cas en catalan d'uei lo dia: consell (dab n sensibla) e cossirar.


En tot cas, en la mia ipotèsi, la ronsa o ronza de l'expression a la /ronça / ronsa /ronza de las lengas vesias, que vieneré deu dusau vèrbe gascon arronçar (qu'ei a díser 'arhonsar') e, mei precisament, deu son derivat postverbau  'arronç' (arhonç) '. De notar totun lo gascon contemporanèu que ditz plan l'arronç (teoricament grafiable arhons),  pas briga l'*arronça. Per contra, la femenizacion deu mot devath la fòrma 'la ronça' o 'la ronsa' qu'ei dejà la règla generau en lengadocian vesin. Las fòrmas  ronsar / ronçar e ronsa / ronça  que derivarén deu mot gascon arronçar (arhonsar) e arronç (arhons) per faussa decompausicion implicant l'article 'la' qui va provocar l'ipercorreccion e la femenizacion deu substantiu.  L'arronç ->   la ronça, ronçar de ronça e de la fòrma ipercorregida d'arronçar.  Lo sens prumèr (lo deu mot gascon) d''arronçar' ('ahronsar') qu'ei 'gitar' dab los dus sens deu mot: 'lançar' e 'abandonar', e 'arronç' que designa çò de gitat e çò d'abandonat (cf. Palay). En occitan non-gascon, ronçar qu'a conservada  la significacion de gitar, lançar, se ronçar = se gitar, se precipitar cf. fr. foncer.

L'expression 'a la ronsa' que deu aver un hat particular pr'amor de son registre nautic. En  catalan, en espanhòu com en occitan non-gascon,  l'expression 'a la ronsa' que s'a gahat ua significacion d'origina marinèra, naulèra, çò qui explica lo son viatge particular, dont ei mauaisit de definir la sequéncia cronologica. 'A la ronsa' que significa 'a la deriva', especialisacion probabla deu sens d'abandon qu'a lo mot arronç (arhons)' en gascon. L'exclamacion gascona a l'arronç! que correspon mei o mensh a l'expression francesa: au diable! (Palay).   En espanhòu, lo sens de l'expression qu'ei entenut com sinonime de 'a sotavento' qu'ei a díser 'en sens deu vent' . Lo mot sotavento qu'ei un manlhèu catalan en espanhòu e en portugués -sotavent, qu'ei a díser literaument jos vent). La locucion espanhòla a la ronza que's devè aplicar a l'origina a las barcas o naus de vela qu'òm deishava anar au grat deu vent. Que i trobam la medisha definicion en catalan, anar a la ronsa: anar a la mercé del vent una embarcació que no és ancorada ni amarrada.  En espanhòu e a Marselha (FEW), l'expression que s'aplica autanplan a la gent qui camina en zigazagant, per exemple jos l'efèit de l'alcohòl.

 Lo succès deu mot ronsa /ronza que's deu explicar, un còp de mei, per la soa expressivitat, de valor quasi  onomatopeïca. L'expression 'a la ronsa' o 'a la ronça' que s'arretròba en occitan non-gascon, enqüèra que non en gascon qui n'a pas sonque l'expression  'a l'arronç' . Aquesta expression gascona que pòt tot a fèit explicar la locucion naulèra (a l'arronç = a l'abandon -> a la ronça = a la deriva).   En gascon, la fòrma corta  ronçar, sinonime  d''arronçar,  n'ei pas sonque bordalesa (segon Palay). N'ei pas impossible que lo mot bordalés sia a l'origina de l'expression peu biaish de l'argòt deus marins. Totun, d'autas ipotèsis que son autandas possiblas e lhèu mei probablas com un manlhèu gascon en ua prumèra lenga romanica (lo lengadocian probable, puishque lo mot gascon ipercorregit  i ei corrent) puish viatge deu mot en hent-se idiomatisme nautic en ua etapa (possiblament en catalan). Que jo sapi, la locucion n'a pas artenhut lo portugués, en contra deu mot d'origina catalana sotavento. Entà clavar e com resumit, lo mot catalan 'ronsa' e espanhòla 'ronza' de l'expression 'a la ronsa', 'a la ronza' que deriva deu mot latin fŭndus  (gasc. hons)  via la locucion gascona 'a l'arronç' qui significa 'a l'abandon'.